Nationale Toneel speelt ‘Phaedra’ van Racine
‘Phaedra’s misdaad is tevens haar straf’, schreef Racine. In het begin is zij stervende omdat zij haar geheime liefde niet mag onthullen; ook haar bekentenis brengt haar dood met zich mee. In de ban van haar hartstocht kan zij nog haar spreken noch haar zwijgen beheersen. Zo ook bij Het Nationale Toneel.
Elk hart heeft zijn smart. Wat is oorzaak wat is gevolg? Echte liefde laat zich niet in logische banen leiden. De schaamte voorbij. Deze vier allusies zijn van toepassing op Phaedra van de zeventiende-eeuwse Franse schrijver – en losbol – Racine, protégé van zonnekoning Lodewijk XIV.
Geschreven dus in de pruikentijd, een epoque waarin Frankrijk vrijwel onbetwist wereldheerser was op politieke, economische en op cultureel gebied. De tentakels van Parijs zich tot ver in Europa en over de rest van de wereld uit. Dat leidde tot vernieuwingen in de kunsten, maar soms ook tot epigonerij. Laten we zeggen: naast oorspronkelijk werk zagen indertijd ook vele bewerking van klassieke meesterwerken het levenslicht. Zo ook in het geval van Phaedra, immers gebaseerd op Euripides, en ook op die van de Romein Seneca.
Racine’s stukken werden aanvankelijk door het gezelschap van tijdgenoot Moliere ten tonele gebracht. Hij haalde zich later echter diens woede op de hals toen hij zijn stukken liet opvoeren door het concurrerende toneelgezelschap van Moliere. Bovendien bleek Racine, inmiddels lid van de Académie Francaise, zich met het uitbrengen van Andromaqué te ontpoppen tot een regelrechte rivaal voor Corneille, de indertijd bijna almachtige cultuurpaus, schrijver (Le Cid) en dramatheoreticus. Het leidde ertoe dat diens medestanders met genoegen Racines ‘piece de résistance’ neersabelden. Het was aanleiding vaan de zogeheten sonnettenoorlog tussen Racines voor- en tegenstanders, en een periode waarin er van Racine in liefst twaalf jaar lang geen treurspel van zijn hand verscheen.
Missie
Het is niet gemakkelijk een kort exposé te geven van de verwikkelingen die zich in het oude Griekenland voltrokken in de talloze mythen en sagen. Zo ook is de sage rond Theseus en Phaedra er een met vertakkingen tot in de verste uithoeken van deze scheppingsverhalen. Toch maar een poging dan: Phaedra, de dochter van Minos (zoon van Zeus en Europa) en Parsiphae (dochter van Helios) van Kreta, en de jongere zus van Ariadne, huwt met Theseus Ze volgt deze halfgod, legerleider, rokkenjager Ãon grondlegger van de republiek Athene en van de door hem geleide federatie van Attische staten, door met hem naar Athene te verkassen.
Maar na een tijdje staat Koningin Phaedra er alleen voor. Haar man is weer eens op missie, deze keer naar de onderwereld. Ze wanhoopt over zijn terugkeer. Als op een wrede dag de doodstijding van haar man haar bereikt, vat ze het plan op haar allesverterende liefde voor haar stiefzoon Hippolytus op te biechten. Jarenlang heeft ze hem op afstand gehouden, zodat haar passie niet de ongecontroleerde overhand zou krijgen. Phaedre overlegt daarop met haar vertrouwelinge, de voedster Oenone, die haar van haar foute liefde probeert af te houden. Als dat onmogelijk blijkt, gooien de dames het over een andere boeg: Oenone zal naar Hippolytus gaan en hem polsen.
Hippolytos op zijn beurt, minachtte Aphrodite, de godin van de liefde en de schoonheid. Dat maakte haar zo boos maakte dat ze Phèdre op Hippolytos verliefd liet raken. Als Hippolytus vervolgens in een tete-a-tete geconfronteerd wordt met de avances van Phaedre zelf, wijst hij haar in al zijn verdriet maar resoluut en met afschuw af. Hij is vast van plan zijn geliefde Aricia te dienen.
Daarop veranderen Phaedra en Oenone opnieuw hun plan. Uit wraak en de schaamte voorbij gaan ze Hippolytus beschuldigen van wat hij nu juist niet heeft gedaan: aanranding van Phaedre. Juist op dat moment komt totaal onverwacht Theseus uit de onderwereld terug. Hij krijgt deze geheel onware versie van het verhaal te horen en vervloekt zijn zoon. Hij roept de zeegod Poseidon aan om zijn zoon ter dood te brengen. En zo gebeurt het ook. Aan de kust wordt Hippolytus in zijn wagen door een zeemonster aangevallen en verscheurd. Als Phedra dat hoort, verhangt ze zich en laat ze een brief achter. Pas dan krijgt Theseus de ware toedracht te horen en in die ellende eindigt het verhaal.
‘Phaedra’s misdaad is tevens haar straf’, schreef Racine. In het begin is zij stervende omdat zij haar geheime liefde niet mag onthullen; ook haar bekentenis brengt haar dood met zich mee. In de ban van haar hartstocht kan zij nog haar spreken noch haar zwijgen beheersen.
Kristalhelder
Verwikkelingen zijn er dus te over. En wendingen eveneens. Het Nationale Toneel brengt het stuk echter kristalhelder ten tonele, en de acteurs spelen dat het werkelijk een lust voor oog en oor is. Prachtig toneelspel dus, met Ariane Schluter in een onbetwiste hoofdrol. Ze geeft de titelrol extra glans door een onovertroffen stembeheersing en timbre te koppelen aan acteerspel dat op het oog naturel overkomt, maar dan toch ingetogen, elegant en stijlvol is. Daarbij is de gloedvolle vertaling van Laurens Spoor werkelijk een openbaring. Het is puur genieten om de soms bijna in rap-tempo en ritmisch als machinegeweren repeterende zinnen te horen kwinkelen en kwetteren dat het een aard heeft, zonder dat er al te modieus is ingezet op taalgebruik. Zware kost gedoopt in lichtvoetige taal. Het heeft een magnetiserende uitwerking. Fijn dat er nog steeds toneel gemaakt mag worden dat wars is van een overdaad aan concessies aan de tijdgeest en zich niet laat uitleveren aan populistische marketingopvattingen.
Theseus zorgde ervoor dat de eerste stedenbond van Hellas gesloten werd. Toen Theseus met Herakles de Amazones bevocht, riep hij hun toorn op, door Antiope mee te nemen, een van hun aanvoersters. De Amazones namen wraak en vielen Athene aan. Theseus legers wisten de Amazones te verdrijven. In een Orakelvoorspelling hoorde hij, dat hij zijn vrouw zou moeten doden, als hij een verdrag met Korinthe zou sluiten. De voorwaarden van dat verdrag, dat later inderdaad gesloten werd, waren dat Theseus moest trouwen met Phaedra, de zus van de koning van Korinthe.
Eric Korsten
Gezien: wo 11 januari 2006. Locatie: Koninklijke Schouwburg, Den Haag.
Eric Korsten 