Stichting Vulkanen: The Voluptuous Tango – een komische opera
De ingrediënten: oorlog als ultieme vorm van hygiëne, een provocatief futuristisch voorschrift over de hervorming van de kookkunst, een nymfomane en sensuele danseres die met haar blote voeten en ‘los’ vallende, witte gewaden zónder korset een ware revolutie in de danskunst ontketende – en bovenal: een ontmoeting.
Er is nogal wat studie nodig voordat de muziektheatervoorstelling The Voluptuous Tango zich tot in al zijn finesses laat genieten. Oorspronkelijk een BBC-radiohoorspel, bewerkt tot een Engelstalige komische opera die aldaar in de prijzen viel. De opera geeft een denkbeeldige ontmoeting weer tussen futurist Marinetti en danseres Isadora Duncan. De opera is nu in Nederland te zien dankzij de inspanningen van regisseur Marijke Beversluis.
Dat is één.
‘Wij willen de oorlog verheerlijken – enige hygiëne van de wereld, militarisme, patriottisme, de verwoestende daden der anarchisten, de mooie ideeën waarvoor men sterft, en de minachting voor de vrouw.’ Provocateurs waren het, en misschien wel in de eerste plaats: futuristen houden van lawaaimakerij en alles wat modern is – wat dat laatste dan ook mag zijn. De Italiaanse dichter Marinetti (1876 – 1944) geldt als een van de aanstichters van deze kunststroming met het publiceren van een manifest in de Parijse krant Le Figaro in 1909. Het futurisme was een in de kern subversieve en nihilistische, collectieve en internationale actie van schrijvers en kunstenaars, met name in Italië en Rusland.
Futurisme is geen kunststijl, het is een stijl van leven. De futuristen riepen op tot de nietsontziende destructie van alles wat door de traditie geheiligd was. Gekenmerkt door verscheidenheid en zelfs een gebrek aan samenhang. Uit de as van het futurisme verrezen het Constructivisme, Dada en het Kubisme. Tot op de dag van vandaag is het futurisme invloedrijk. Gangmakers zijn o.a. Stravinsky, Duchamp, Kandinsky.
In Nederland is het futurisme nooit tot erg grote bloei gekomen. Meest bekende vertegenwoordiger in Nederland is de bundel Music Hall van boem-paukeslag -dichter Paul van Ostaijen, maar ook het gedachtegoed van bijvoorbeeld iemand als Mondriaan is beïnvloed door de futuristen.
Dat is twee.
Leef grenzeloos! Isadora Duncan (1878 – 1927) nam haar devies vooral zelf erg letterlijk. Roekeloos, moedig, flamboyant en vooral toegewijd pleitbezorgster van vrijheid en liefde. Een gevaarlijke combinatie. Met haar bedwelmende solodansen veroverde ze Amerika, Europa, Ruslans, Azië en Noord-Afrika. Ze had veel bewonderaars – en minnaars. Op het hoogtepunt van haar roem, omstreeks 1913, verloor ze twee van haar kinderen door verdrinking. En zelf kwam ze aan haar einde door verwurging, nadat haar shawl terecht was gekomen tussen de spaken van het automobiel waarin ze zich verplaatste.
Wat Duncan in haar voor die tijd baanbrekende en in die zin ook als futuristisch te beschouwen dans beoogde te bereiken, was een doorgaande, vloeiende, bijna golvende bewegingsstroom. Dit werd bereikt doordat altijd gedanst werd op de voorvoet (demipointe) en de torso een lichte, opwaartse positie innam. De directe inspiratie daarvoor lag bij het beeld van Nikè (de Griekse godin van de overwinning) dat Duncan gezien had.
Dat is drie.
‘Heden triomfeert en heerst het lawaai soeverein over de sensibiliteit van de mens,’ meenden de futuristen. ‘Het leven van het verleden was stilte. Met de uitvinding van machines in de negentiende eeuw ontstond lawaai. De ontwikkeling in de muziek verloopt parallel met de toename van machines. Niet alleen in de lawaaiige sfeer van de grote stad, ook op het platteland heeft de machine nu een veelvoud en een mengelmoes van lawaai teweeggebracht, zodat de zuivere toon in zijn eenvoud en eentonigheid geen emotie meer oproept.’
‘De zuiging van water van lucht of van gas in de metalen buizen, het brommen van motoren die zonder twijfel als dieren ademen en beven, het kloppen van ventielen, het op en neer gaan van zuigers, het krijsen van zagerijen, de sprongen van tramwagons op de rail, het knallen van zwepen en het wapperen van gordijnen en vlaggen… wij willen dit zo uiteenlopende lawaai op elkaar afstemmen en harmonisch ordenen.’
Dat is vier.
Het futurisme verheerlijkte het variététheater, ‘want net als wij geboren uit elektriciteit, heeft het gelukkig geen traditie, is uitgesproken praktisch, omdat het zich tot doel stelt het publiek te amuseren en te verwarren met komische effecten, erotische prikkels of geestelijke schokken.’ Het variété rekent af met plechtstatigheid, zo was hun oordeel, het heilige, de ernst en het verhevene in de kunst. Het draagt bij aan de futuristische vernietiging van onsterfelijke meesterwerken omdat het plagiaat pleegt, parodieert en ongedwongen presenteert zonder poespas of wroeging, als extra attractie. Het futurisme wilde het variététheater veranderen in een theater van schokeffecten, records en gekte.
En volgens Marinetti: ‘Wij maken het futuristische theater: synthetisch, dus heel kort. In een paar minuten, in een paar woorden en een paar gebaren wordt een ontelbaar aantal situaties, ervaringen, ideeën, zintuiglijke waarnemingen, gebeurtenissen en symbolen opgehoopt.’
Dat is vijf.
In twaalf korte scènes zijn we getuige van een imaginaire ontmoeting tussen Marinetti en Duncan. De Italiaan belt aan bij het huis van Duncan. Die heeft haar zinnen er op gezet elk jaar van een andere bijzondere man een kind te krijgen. En nu is Marinetti de gelukkige. Maar ze verstaan elkaar niet: hij spreekt geen Engels, zij geen Italiaans. Een tussenweg die frans heet, is evenmin aan Marinetti besteed. Marinetti, auteur van het revolutionaire werkje La cucina futuristica, bereidt voor haar een uitgekiend futuristisch, volpotueus en erotisch maal – de liefde van de vrouw gaat door de maag – vol nieuwe smaaksensaties: zoet gecombineerd met hartig, bitter met zuur. Bij het opdienen van de gerechten komt ook een indrukwekkend vleesgerecht ter tafel. En dan keren de kansen: Duncan is vegetariër. Toch voert ze nog een vurige verleidingsdans – een tango – voor hem op. Maar Marinetti gaat er niet op in, verwijzend naar zijn Manifest voor Futuristisch Liefhebben, waarin de romantiek voor dood wordt verklaard. De Futurist meent dat liefhebben de minst natuurlijke zaak van de wereld is, dat zonder emotie, snel en doelgericht zou moeten gebeuren. Als het ten slotte dan toch tot de daad komt, blijkt later dat Duncan niet is bevrucht.
Dat is zes.
Op het podium zien we Alan Belk als Marinetti, Marieke Koster als Duncan. Ze worden bijgestaan door een vierkoppig mannenkoor. Het decor is eenvoudig en functioneel, en bestaat uit een aantal tafels en afgewikkelde banen papier, die doordat ze steeds anders aangelicht worden steeds een andere toon en stemming teweeg weten te brengen bij de kijker. De opera voltrekt zich in het Engels – en dat is wat mij betreft wat bezwaarlijk, vooral als het uitgangspunt voor het maken van muziektheater voor Stichting Vulkanen is dat ‘tekst verstaanbaar moet zijn’. Maar ook het Engels is helaas niet altijd even verstaanbaar. En dat gaat ten koste van de vrolijkheid die volgens de futuristen essentieel is. Over de muziek die de futuristen nastreefde is bovenstaand al wat geschreven. De muziek die componist Dominic Muldowney heeft geschreven mag misschien passend zijn geweest in het toenmalige tijdsgewricht, futuristisch doet zij nu allerminst aan. De rollen die de gelouterde mezzosopraan Marieke Koster en Alan Belk (o.a. Vocem, London Sinfonietta Voices, Opera Forum) op zich hebben genomen, zijn verre van gemakkelijk. Ze slagen er weliswaar in de innerlijke worsteling en strijd van het duo voor liefde en genot zichtbaar te maken, maar niet invoelbaar. Maar misschien is dat juist wat de futuristen voor ogen stond.
En dat is zeven.
Eric Korsten 