Stad achter de duinen
Twee gezichten, als een lach en een traan… Scheveningen, het land van de Schollekoppen. Den Haag? Jutteperen! Het staat daar maar met haar statige voorgevels in het zand. Maar toch ook met de poten in het veen.
Op hoop van zegen wordt nog steeds over de hele wereld gespeeld en maakte Heijermans wereldberoemd. Wonderlijk eigenlijk dat het nooit door De Appel werd gespeeld. Maar dat staat nu dus te veranderen. Het gezelschap gaat onder de regie van zijn artistiek directeur Arie de Mol vanaf eind november tot eind maart Op hoop van zegen spelen. “Voor mij is Kniertje geen zielige vrouw”, opent De Mol. “Zij is in mijn ogen een verhard mens die het lot neemt zoals het is. Het wordt een toneelvoorstelling over de hardheid van de natuur, de strijd tegen de elementen, de natuur die angst inboezemt. Soms kan de mens nu eenmaal niets veranderen aan het noodlot dat hem treft: een aardbeving, een tsunami, een vliegtuig dat neerstort. De mens is graag een controlfreak, maar soms is het domme pech. Helaas, niets aan te doen. Op hoop van zegen wordt in mindere mate een aanklacht tegen de reder die een gammel schip de zee op stuurt. Of we de tekst integraal gaan spelen, dat weet ik nu nog niet. Maar in ieder geval wil ik zijn taal intact laten”.
Arie de Mol, de nieuwe artistiek directeur, koestert een diepe bewondering voor Heijermans, van wie hij eerder Ora et labora en De opgaande zon regisseerde. Als volslagen Heijermans-fan wil De Mol ook andere delen uit het repertoire van zijn geliefde schrijver voor het voetlicht brengen. “Er zijn talloze ‘Heijermansjes’, een stuk of veertig miniatuurtjes van zo’n vijf tot vijftien pagina’s. Daarvan wil ik er een stuk of tien doen; als lunchvoorstelling, maar ook in de vorm van een samengesteld programma zodat je er op een avond drie achtereen kunt zien. Ons gebouw leent zich daar prima voor. Een beetje zoals we aan het eind van het vorige seizoen deden met Zie De Appel buiten in en rond de Appelloods, ons ‘buitenverblijf’.
Het Appeltheater. Het Scheveningse strand en de vissershaven liggen er pal om de hoek. De zilte zee voel en ruik je er al. Ten tijde van Op hoop van zegen wordt het Appeltheater omgetoverd tot een festivalterrein en worden rondom de voorstelling activiteiten georganiseerd waarin ook de verhalen van vissers en visservrouwen uit Scheveningen een plaats krijgen. Er wordt daarvoor samengewerkt met verschillende lokale amateurgezelschappen en -koren.
“Zowel Scheveningers als Katwijkers beschouwen het verhaal als hun verhaal, besluit de geboren Katwijker. “Maar Katwijk heeft nooit een haven gehad en die van Scheveningen is pas in 1905 geopend. Maar het stuk is wel geschreven op basis van ervaringen die Heijermans opdeed in beide vissersdorpen”.
Harde Handen
Het eerste echte seizoen van het Zuiderstrandtheater, alias De Oester, wordt geopend met de ‘vissersopera’ Harde Handen, ook al naar de klassieker Op hoop van zegen. In De Oester een spektakelstuk, groots bezet, meeslepend gespeeld en gezongen.
“Ze heten allemaal Arie”, zegt regisseur Pieter Kramer besmuikt. Hij verricht ‘veldonderzoek’ naar de muziektheatervoorstelling, zeg maar de ‘vissersopera’ Harde Handen. Pieter Kramer, de man ‘achter’ het tv-werk en film met Theo & Thea, van talloze familievoorstellingen van het Ro Theater. Die met 30 minuten en Hertenkamp tv-prijzen in de wacht sleepte. Hij regisseerde vorig jaar de heropening van het Mauritshuis. Maar nu dus Harde Handen, een muziektheaterproductie en community art-project in samenwerking met onder meer Dario Fo, theaterkoor en theaterschool in het Westlandse Poeldijk. En met spelers van Het Schevenings Toneel en liefst drie Scheveningse amateurkoren. Met de immer fabuleuze Loes Luca in de rol van Kniertje. Daarmee treedt de Rotterdamse in het voetspoor van toneellegendes als Esther de Boer-van Rijk, Kitty Courbois en Beppie Nooij.
En dus voerde Kramer lange, lange gesprekken met onmiskenbare, authentieke dorpsbewoners, meest oude vissers en soms vrouwen in klederdracht. Observeren, daar houdt hij van. “Scheveningers? Ze kijken graag de kat uit de boom. Maar zeggen dan met droge ogen op een toon waaruit weemoed in hun stem doorklinkt: ‘Ach, het dorp is het dorp niet meer. De stad heeft het al lang geleden van ons overgenomen. Er wordt over ons heen gewalst. Het oude Scheveningen is ons afgenomen’. Dat nu, is het beeld dat uit die gesprekken oprijst”, zegt Kramer.
“Anders dan in veel moraliserende stukken uit Heijermans’ tijd, gaat het in dit realistische werk niet om een zwart-wittekening van goed tegen kwaad. Voor de hoofdpersoon, de vissersweduwe Kniertje, die haar man als twee zoons al aan de zee verloor, is er geen andere wereld denkbaar dan het vissersbestaan. Toch dwingt zij haar beide nog levende jongens willens en wetens aan te monsteren op een drijvende doodkist, want dat is wat de wrakkige boot ‘Op hoop van zegen’ is. De personages zitten gevangen in hun levenslot”.
Couperus’ Eline Vere
“Ik heb inmiddels alle boeken van Couperus wel gehad”, gniffelt Ger Thijs, regisseur en tekstbewerker van Eline Vere. Thijs is de afgelopen decennia uitgegroeid tot een van de belangrijkste toneelschrijvers van Nederland. Zijn theaterhit De Kus werd in vele landen ten tonele gebracht en Oude Meesters gooide hoge ogen. Hij heeft zich meer dan bewezen als bewerker van grote, Nederlandse literaire meesterwerken. Na De Stille Kracht, De boeken der kleine zielen en Van oude mensen, de dingen die voorbij gaan is Eline Vere zijn vierde Couperusbewerking en regie. Gespeeld door een cast om van te watertanden.
“Ik wilde mijn Couperus-cyclus starten met zijn debuutroman. Maar Eline Vere, dat is wel de lastigste voor een theaterbewerking. Iets heel anders dan De Stille Kracht, dat vol uiterlijke actie is. Waarom? Couperus beschrijft een innerlijk conflict. Van een vrouw uit een burgerlijk milieu die de verstrijkende tijd als een verstikkend corset ziet dat haar afknijpt. Eline Vere laat een keurig Haags meisje ontsnappen aan keurige mannen om haar heen. Terwijl ze oud aan het worden is, blijft ze alleen, en ze wordt daarop aangekeken. Ze eindigt als verstotelinge, op een huurkamertje in Scheveningen. Terwijl haar omgeving machteloos toekijkt. Eline Vere past in het rijtje levensbeschrijvingen van heldinnen zoals die in Couperus’ tijd in de wereldliteratuur werden beschreven, zoals Madame Bovary, Anna Karenina of een Hedda Gabler. Je moet de actrice ervoor hebben die zo’n innerlijk proces, een tegenstelling tussen een sociaal en een psychologisch conflict, kan spelen hoor. En die hebben we gevonden in Hanna Arendzen”.
Couperus, geboren romancier, geldt als een van de belangrijkste schrijvers uit de canon van de Nederlandse literatuur. Thijs: “Maar het stuk moet niet te aangeharkt, niet te negentiende-eeuws. Maar ook niet te modern. Het wordt zeker geen kostuumdrama. Ik wil tijdloosheid, en zo mooi mogelijk kunnen vertellen. Iemand die het boek kent moet dat in de voorstelling herkennen; iemand die het boek niet kent moet zin krijgen het op te slaan. Dat doet het meeste recht aan Couperus”.
Eline Vere gaat in de Koninklijke Schouwburg in première. “Ideale plek”, volgens Thijs. “De eerste scène van het boek speelt zich echt dáár af hè! En het boek in Den Haag. En de Koninklijke Schouwburg, die mooie bonbonnière aan het Voorhout, is nog steeds de meest fantastische schouwburg, de prettigste in Nederland. De akoestiek is onovertroffen, de ambiance enorm. Je bent er de geliefde van het publiek. Dat voel je. Het is ook daardoor dé plek voor een rol die je als kunstinstelling in de samenleving te spelen hebt”, aldus Thijs, in de jaren negentig enige tijd artistiek directeur van het Nationale Toneel.
Kader:
De bekendste zinsnede uit Op hoop van zegen wordt uitgesproken door de vissersvrouw Truus en later herhaald door Kniertje: ‘De vis wordt duur betaald’, waarbij niet op geld wordt gedoeld, maar op de mensenlevens die de visvangst kost.
- Harde Handen. Regie: Pieter Kramer. Met Loes Luca, Scheveningse koren, ex-musici van Willem Breuker Kollektief en Asko/Schönberg e.v.a. + DATA
- Eline Vere. Bewerking en regie: Ger Thijs. Met Hanne Arendzen, Oda Spelbos, Nico de Vries, Nettie Blanken, Vincent Croiset, Abel Nienhuis, Marc Klein Essink, Nina Goedegebure en Julia Herfst. Te zien op donderdag 24 tot en met zaterdag 26 september in de Koninklijke Schouwburg.
- Op hoop van zegen van Toneelgroep De Appel is te zien in het Appeltheater van 18 november 2015 t/m 20 maart 2016
Eric Korsten 