Toneelhuis speelt Camus’ ‘Caligula’
Wat is macht? Hoe werkt macht? Regisseur Guy Cassiers bouwt aan een reeks rond machthebbers. Eerder maakte hij voorstellingen rond Hitler, Lenin en Hirohito. Nu valt de eer te beurt aan potentaat Caligula. “Een omgekeerde Don Quichot”.
Het leven is passen en meten. Zoveel is eens te meer duidelijk na ‘Parijs’ en ‘Brussel’. Regisseur Cassiers van het Antwerpse theatergezelschap Toneelhuis, ziet zekere parallellen met Caligula, het toneelstuk dat Albert Camus net voor de Tweede Wereldoorlog schreef. “Caligula, de tirannieke Romeinse keizer, wilde de maatschappij van binnenuit onderuit halen. Vanuit zijn eigen particuliere pijn en frustraties ontzegde hij mensen willens en wetens geloof in de toekomst. En aangezien hij de macht had om die opvatting aan iedereen op te leggen, ontaardde dat gaandeweg in regelrecht nihilisme”.
Na de dood van Drusilla, zijn geliefde zus alsook zijn minnares, komt Caligula tot het inzicht dat hij zijn onderdanen duidelijk moet maken dat de mens domweg gedoemd is niet en nooit gelukkig te zijn, niet gelukkig kán zijn. Nu hij inziet dat hij de orde der dingen niet in de hand heeft, niet kán beheersen, vereenzelvigt hij zich met het noodlot. Het leven (‘Leven is het tegengestelde van liefhebben’) is volgens hem slechts leefbaar als de mens zijn wensen en idealen níet tot het uiterste doordrijft: ‘Geef mij de maan!’ Maar zo te leven is onverdraaglijk. Dat zijn onderdanen zich die levensleugen laten welgevallen, acht hij onbestaanbaar. Daarom eist hij van ze dat zij ‘in waarheid’ leven. Met zijn onderdanen spelenderwijs als doelwit en kind van de rekening. Het is tegenspeler Cherea als de enige die durft de logica van Caligula te weigeren, en kiest actief voor het leven. De laatste drie van zijn 29 levensjaren voerde Caligula aldus een ongekend schrikbewind, dat uitloopt in de moord, op hem, door verontruste patriciërs.
Camus, vooral bekend als auteur van novelles en filosofische essays (L’Étranger, La Chute, La Peste), was ook vertaler en filmmaker. Te vaak wordt vergeten dat hij daarnaast theaterbewerkingen en theaterwerken heeft geschreven. In de toneeltekst Caligula werpt Camus diepgaande vragen op over de zin van het leven en de absurditeit die ervan uitgaat.
Een omgekeerde Don Quichot. Aldus typeert regisseur Guy Cassiers de Romeinse keizer. “Allebei hebben ze waanbeelden nodig om tot prestaties te komen. Maar waar Don Quichot probeert mensen te redden, sleept Caligula ze in de val van zijn onwaarheid mee. Eigenlijk legt hij moedwillig een bom onder de gelegitimeerde wens om idealen na te streven”. Ook ziet Cassiers overeenkomsten met de figuur van Shakespeares Hamlet, naamgever van het stuk dat hij eerder zelf regisseerde. “Ook Hamlet handelt in diepste wezen vanuit inbeelding, uit waan”.
Camus, die zich voor zijn stuk baseerde op feiten van de Romeinse geschiedschrijver Suetonius, doet daar met Caligula volgens Cassiers een schepje bovenop. “Door als toneelschrijver indirect een spel met de toeschouwers te spelen zet hij mensen een spiegel voor. De boodschap die van Caligula is dan: ‘Iedereen draagt maskers’. Caligula streed tegen welke vorm van schijnheiligheid dan ook. Maar daardoor schuilt er juist ook een zekere sympathie in Caligula, die van dromer en romanticus, want wie wil nou toch de maan bezitten, de máán! Maar die invoelbare sympathie voor een wrede tiran, dát is dus het knappe van de tekst die Camus schreef. Want uitgerekend dat element maakt het dat Caligula zo gevaarlijk. Het is ook de absurditeit van een individu tegenover een wereld die zwijgt, een wereld die zichzelf op die manier juist probeert te beschermen”.
Machthebbers
Guy Cassiers is een van de meest gevraagde Europese theatermakers van dit moment. Hij maakte regies en bewerkingen van literaire klassiekers, onder meer rond Proust en Musil (De man zonder eigenschappen). Vorig jaar verbaasde hij met Hamlet vs Hamlet, waarin Abke Haring als vrouw de titelrol vervulde. Bij Toneelhuis bouwt Cassiers als artistiek directeur aan een reeks voorstellingen over macht en machthebbers: tussen 2006 en 2008 concentreerde hij zich in zijn ‘Triptiek van de macht’ (Mefisto for ever, Wolfskers – een voorstelling rond Hitler, Lenin en Hirohito – en Atropa. De wraak van de vrede) op de complexe relaties tussen kunst, politiek en macht. “In Rotterdam, bij het Ro Theater, heb ik mijn theatertaal kunnen ontwikkelen, maar daar maakte ik geen voorstellingen die ontstonden vanuit een politieke noodzaak. De moord op Pim Fortuijn heeft indertijd mijn ogen geopend voor de actualiteit, voor de politieke realiteit. Toen ik in Antwerpen ging werken, een stad waar het Vlaams Belang, een belangrijk stempel draagt op het reilen en zeilen, zag ik meer en meer in dat kunstenaars vragen moeten stellen, dat zij moeten durven de tijd stil te zetten”.
Ondertussen wordt er in al het politieke tumult van Cassiers en de wereld om hem heen in Antwerpen ook nog ‘gewoon’ toneelgespeeld. “Jazeker”, lacht Cassiers. “Ik ben voor dit stuk juist voorzichtig geweest met het ‘omringend kader’. Deze keer geen live camerabeelden, geen videobeamers. Caligula is in de kern een well-made play en daarom wil ik dicht bij de tekst blijven, zodat ik de nuances en de lagen van het stuk zo helder mogelijk kan tonen”. Explosieve nuances.
Toneelhuis speelt Caligula op dinsdag 1 december in de Koninklijke Schouwburg. Meer informatie op toneelhuis.be en ks.nl. Telefonisch tickets reserveren/kopen: 0900-3456789.
Eric Korsten 