Het Nationale Theater speelt Schillers meeslepende Jeanne d’Arc
Moet je jezelf opofferen als je iets groots wil bereiken? In tijden van radicalisering is het verhaal van Jeanne d’Arc weer hoogst actueel. Maar handelde zij vanuit een psychose, was zij de eerste feministe of toch vooral rebels? Hoofdrolspeelster Sallie Harmsen, presentatrice Leila Prnjavorac en hoofdredacteur Brahim Bourzik over hún Jeanne.
Heldin. Verguisd, veroordeeld, op de brandstapel en … geheiligd. Die geschiedenis heeft zich in werkelijkheid voorgedaan rond Jeanne d’Arc. Het Nationale Theater grijpt haar levensverhaal aan voor een groots theaterstuk over radicalisering en liefde, zoals alleen regisseur Theu Boermans dat op de planken kan krijgen. Sallie Harmsen leidt als Jeanne een grote spelerscast van topacteurs.
In de ogen van regisseur Theu Boermans is Frankrijks nationale heilige zij is een nationale heldin (mijn fout) een jonge vrouw die gelooft in haar goddelijke opdracht. Als een blind werktuig geeft ze zich vanuit Orléans aan haar missie over. Ze voert een harde strijd op het slagveld. Op het moment dat ze even twijfelt over haar roeping, verliest ze haar bovenmenselijke beter: door god ingegeven kracht. Boermans: ‘Dan moet ze vechten met zichzelf, en met de liefde.’
Schillers meesterwerk uit 1801 laat zien hoe vatbaar de feilbare, veranderlijke mens is voor absolute opvattingen. ‘Jeanne d’Arc roept de vraag op of we onszelf moeten wegcijferen wanneer we iets groots willen bereiken.’
‘Seksueel onderdrukte vrouw’
Sallie Harmsen, hoofdrolspeelster: ‘In het dorpje waar ze opgroeit is Jeanne aanvankelijk erg vroom en op zichzelf. In haar tijd moesten vrouwen trouwen, kinderen krijgen en het huishouden doen. Maar ze vindt dat rolpatroon te beknellend. Op een dag verschijnt Maria aan haar. Zij geeft Jeanne de door God ingegeven opdracht om Frankrijk te redden van de ondergang. Dat geeft haar kracht en het lukt Jeanne door haar daden uit te groeien tot heldin. Al in haar tijd was ze een volkssymbool van moed. Maar Jeanne is ook een vat vol tegenstrijdigheden. Dat maakt haar ongrijpbaar, ook al wordt ze vaak in het hokje feminisme geduwd, of van patroon van het christendom.’
Toonbeeld
‘In het begin van het stuk is Jeanne een toonbeeld van pure onschuld en vroomheid. Dat vind ik moeilijk spelen. Ik houd niet van personages die alleen maar goed zijn. Maar dat uiterste heb je nodig om haar vervolgens te kunnen laten crashen. Ik vind het lekker om de ontwikkeling naar dat andere uiterste te kunnen spelen, dat maakt haar personage heel rijk. Een belangrijk omslagpunt in de voorstelling is het moment dat ze op het slagveld verwikkeld raakt in een duel met een Engelse soldaat. Op het moment dat ze hem wil doden en zijn helm afrukt om hem te kunnen aankijken, verlamt ze: opeens ervaart ze wat aardse liefde is. Overtuigingen die tot dan absoluut voor haar waren, komen op losse schroeven te staan. Ze vreest het oordeel van God, want ze heeft de gelofte gedaan van aardse liefde afstand te doen. Maar als ze besluit hem níet te doden, behoort ze dan de duivel toe? Tegelijkertijd vreest ze een doorgeslagen moordenares te worden. Uiteindelijk geven het visioen van Maria en de stemmen van aartsengelen in haar hoofd haar voldoende overredingskracht.’
Onderdrukt
‘Zo bezien is Jeanne d’Arc het (levens)verhaal van een existentiële crisis, niet uitsluitend een verhaal over radicalisering maar juist ook over liefde en seksualiteit. Voor haar is – zonder dat ze dat volgens mij goed en wel beseft – de strijd, het vechten, een blijk van haar onderdrukte seksualiteit. Er ligt een enorme focus op haar maagdelijkheid en zuiverheid; in de middeleeuwen en in het licht van de godsdienst is dat een graadmeter. Ze onderdrukt haar ontluikende seksualiteit in dienst van haar geloof. Hoe komt iemand tot radicale daden? Met dit stuk willen we vertellen welk psychologisch mechanisme daarachter zit.
Jeanne’s levensloop was logisch noch onontkoombaar, en vooral een samenspel van de wereld zoals die er toen uitzag met de context waarin ze opgroeide en haar karakter. We gebruiken Jeanne als fictief personage maar laten ons daarbij wel inspireren door historische gebeurtenissen. Ik wil de processen in het hoofd van Jeanne d’Arc, waaronder haar geloofsradicalisering, voelbaar en inzichtelijk maken.
Als acteur ga ik mee in haar hoofd en in haar visioenen, maar als je haar van een afstand bekijkt kan je haar overtuigingen ook voor een psychose houden. Die opvatting is gevaarlijk, want ik moet zien te laten geloven dat zij puur is en maximaal overtuigd van haar daden en opvattingen. In Schillers toneelstuk zit je als kijker gevangen in haar waan en ga je erin mee. De toeschouwer bekijkt het stuk dus heel erg vanuit haar hoofd.’
‘Voorvechtster van vrouwenemancipatie’
‘Jeanne d’Arc is een power lady, een voorbeeld en voorvechtster van vrouwenemancipatie’, stelt Leila Prnajovorac. Ze is presentator, trainer, workshopleider, coach, motivator en spreker en werd geboren in Doboj , Bosnië-Herzegovina. In 1993 vluchtte Prnajovorac samen met haar ouders en broertje naar Nederland. ‘Jeanne liet de kracht zien die uit kan gaan van vrouwelijkheid en spiritualiteit. Dat zij uit letterlijk goddelijke ingeving handelde is goed in die tijd te plaatsen: geloven kan kracht geven en stimuleren.
Ik heb een islamitische achtergrond, maar ben niet belijdend, eerder een soefi. Wat je ziet is dat velen die zich jihadist noemen, vaak weinig van de islam weten, maar toch de nadruk leggen op bepaalde soera’s of citaten uit de Koran. Zonder de geloofsboeken en wetscholen te kennen, besluiten ze onder invloed van ronselaars om uit te reizen.
Wat mij vooral opvalt is dat mensen zo beïnvloedbaar zijn en bereid zijn tot volgen, als schaapjes. Religie en nationalisme werden tijdens de oorlog op de Balkan als machtsmiddel misbruikt om mensen uit elkaar te drijven. Belangrijk is dat je zelf blijft nadenken, je blijft informeren en met iedereen praat. Zo ontwikkel je een brede blik. Ik hoop dat mensen veel meer naast dan tegenover elkaar gaan staan.’
‘Rebelse moslima’
‘Iemand als Jeanne zie je misschien eens in de honderd jaar’, zegt Brahim Bourzik, hoofdredacteur van de Moslimkrant. Hij ziet haar eerst en vooral als een rebelse jongedame. ‘Zij kwam in opstand tegen de heersende macht die in handen was van mannen. Met een goddelijke boodschap in handen, opende ze de ogen van de toenmalige machthebbers. Maar je moet Frankrijk, haar verhaal en haar figuur ook plaatsen in de tijd dat Europa geteisterd werd door voortdurende godsdienstoorlogen.
In opdracht van een hogere macht handelen vind ik niet a priori verkeerd. Ik zou Jeanne willen vergelijken met de moslima Aisha, een fascinerende vrouw. Ook zij kwam tegen de uitdrukkelijke wil van haar vader vastberaden in opstand tegen de profeet. Het was eigenlijk zelfmoord. De bijbel is wat mij betreft niet per definitie slecht en rabbijnen noch priesters zijn dat evenmin van zichzelf. Ik zie de bijbel en de thora als het fundament waarop de koran het dak kon bouwen. God is er niet op uit om tweedracht te zaaien.’
Jeanne d’Arc is te zien in de Koninklijke Schouwburg van 7 t/m 25 februari 2017 en op 12 en 13 april 2017. www.nationaletoneel.nl
Eric Korsten 