Speuren naar het eigen verleden in de Stamboom monologen
Nog voordat ze afstudeerde had ze een nominatie op zak, voor de Colombina. Nu toert ze door Nederland, met haar afstudeervoorstelling.
Hoe het verleden doorsijpelt in het heden. Aan de hand van DNA-onderzoek naar haar origine ontdekte Joy Delima (25) wie ze qua afkomst echt is. In de solo Stamboom monologen doet ze theatraal verslag van haar speurwerk. Ze blijkt drager van elf etniciteiten. Ze vertelt in het stuk ook wat het voor haar betekent om vandaag de dag zwart te zijn in Nederland.
Een unicum: In juni werd ze genomineerd voor de Colombina, de in theaterkringen fel begeerde jaarlijkse onderscheiding voor meest opvallende bijdragende rol. Voor een stagerol! Koud drie maanden eerder, in maart, na er eerst auditie voor te hebben gedaan, kwam ze als stagiaire binnen bij Het Nationale Theater met de bedoeling om er te ruiken aan de dagelijkse beroepspraktijk. De uitverkiezing gold haar rol als Naomi Polat in Onze straat bij het vanuit standplaats Den Haag opererende theatergezelschap. De Nederlandse Toneeljury in haar toelichting: ‘Met haar ontroerende, levensechte spel is Joy Delima degene die je het meeste bijblijft. Ze maakt het herkenbare, jeugdige verlangen van een leven dat maar niet snel genoeg op gang komt, op prachtige wijze invoelbaar. Haar transformatie van jonge dochter naar volwassen vrouw is razend knap.’
Zondag 15 september, op het Gala van het Nederlands Theater, wordt duidelijk of ze de acteerprijs in haar vitrinekast kan zetten. Ze zal live en, zo zegt ze, ‘met een bonkend hart in de keel’ bij de uitreiking aanwezig zijn in de Stadsschouwburg Amsterdam.
Op het moment dat ik haar, eind juli, in de hippe setting van de lobby van Hotel The Hoxton in Amsterdam spreek, lijkt ze er beduusd onder: ‘Bizar. Ik wist niet eens dat je als stagiair genomineerd kon worden. Ik was er helemaal niet mee bezig. Maar wel ontzettend leuk! Ik probeer er nu niet teveel aan te denken, anders heb ik straks misschien twee maanden lang tevergeefs in spanning gezeten.’
Inmiddels is ze kersvers afgestudeerd aan theateropleiding Artez in Arnhem. Dat gebeurde begin juli, nog ná die nominatie. Ze sloot haar studie in Arnhem af met, onder meer, een uiterst persoonlijk ‘statement’, een autobiografische solo waarvoor ze de tekst zelf op papier had gezet.
Ze noemde haar werkstuk en de voorstelling die ze erover maakte, de Stamboom monologen. De voorstelling is een aaneenschakeling van gedachtes, scènes en sketches, gelardeerd met een gezonde dosis zelfspot. Vlot spel, korte sketches, bijna stand-up. ‘Ik houd erg van comedy.’
Stamboom monologen gaat over de complexiteit van uiteenlopende culturele achtergronden die verenigd zijn in één lichaam. De komende maanden is haar gloeiende afstudeerwerkstuk te zien in verschillende theaters in Nederland.
Smeltkroes
Rotterdam is haar referentiekader. Bij uitstek een smeltkroes van culturen. Ze werd er geboren en is er getogen. Op jonge leeftijd ging ze er naar een balletschool. Maar zestien jaar geleden maakte ze de overstap van ballet naar theater. Ze ging naar Jeugdtheater Hofplein.
Delima: ‘Als kind was ik een onzeker meisje. ‘Hofplein’ was eigenlijk de enige plek waar ik opbloeide. Ze ontdekte er ook dat het mogelijk was om een beroepsopleiding tot acteur te gaan volgen. ‘Dat was nooit bij me opgekomen aangezien ik het enkel als hobby deed.’
Toen ze, nu vier jaar geleden, aan de theaterschool in Arnhem ging studeren merkte ze zeer tot haar schrik dat ze als buitenbeentje beschouwd werd. Niet alleen als ze daar over straat ging maar ook in de schoolbanken. Opeens voelde ze zich bekeken, meer dan ooit.
Toen ze ontdekte dat ze pas als tweede zwarte actrice zou afstuderen aan de Arnhemse toneelschool vielen haar de schellen van de ogen. In Arnhem voelde ze zich echt zwart.
Delima: ‘Voor het eerst ging ik op kamers en op mezelf teruggeworpen. Ik zag geen kleur om me heen. In Arnhem voelde ik me voor het eerst in mijn leven ‘de ander’, ook omdat ik er geen plek wist waar ik me thuis kon voelen. En ik miste, simpelweg, iemand die weet wat het is om kroeshaar te kammen. In Rotterdam was en is er natuurlijk ook sprake van racisme, maar daar was ik gewoon een van zovelen, waar ik ook keek waren er daar mensen die leken op mij. In Arnhem was ik opeens bij uitstek een zwarte vrouw. Vóór die tijd was ik me daar nooit zo erg van bewust. Voor het eerst identificeerde ik me sterk met mijn huidskleur. In Arnhem voelde ik dat ik voor mijn kleur uit moest komen.’
Ze ondervond een gevoel van verantwoordelijkheid jegens ‘the black community’. Delima: ‘Maar die druk had ik mezelf opgelegd. Niemand zei me: je móet dit doen. Al voelde ik me daar op een gegeven moment ook wel weer bezwaard over. Maar nee, het is allemaal vooral vanuit mezelf naar boven gekomen. Dat gegeven was best nieuw en moeilijk voor me, want in het Rotterdamse was ik nooit bezig een zwarte vrouw te zijn. Daar had ik mensen om me heen om samen tegen discriminatie op te staan.’
Identiteit
Het moeten hevige discussies zijn geweest, daar in Arnhem. Delima: ‘Nou nee. Kijk, ik wil niet vingerwijzen of belerend zijn. Ik ben altijd bereid om het gesprek aan te gaan. Mijn waarheid is niet ‘de’ waarheid. Ik merk dat mensen daardoor bereid zijn om zich aan te passen, omdat het over mijn innerlijke zelf gaat. Ik leg steeds eerlijk uit waarom ik liever heb dat mensen dit en dat zeggen of doen. Mijn manier van discussiëren en praten werkt. Ik heb veel geleerd, ook in de klas, samen zij we in de vier jaar die de opleiding duurt, gegroeid in het vertrouwen dat een open gesprek mogelijk is.’
‘Bij mijn ouders ligt een oud album in de kast. Tot voor kort bekeek ik daarvan alleen de foto’s, vooral die met opa en oma. Er stonden ook allerlei notities bij, geschreven in het Papiaments. Die taal spreek ik niet voldoende, dus bladerde ik er alleen maar doorheen. Voor de Stamboom monologen ben ik ze uit gaan pluizen en online verder gaan zoeken. Uiteindelijk heb ik een DNA-test aangevraagd in Amerika.’
Dat legde haar erfgoed en de loop van haar voorouders bloot. Ze schrok van de uitkomsten, zegt ze, alleen al van het aantal etnische groepen en van de geografische regionen dat haar DNA herbergt: liefst elf! Invloeden die over een groot deel van de aardbol verspreid liggen. Van de Balkan, het Midden-Oosten tot Ghana en Nigeria. Het zijn namen van streken en plaatsen die haar voorouders hun thuis noemden. Met de Nigeriaanse als meest invloedrijke.
‘Ik had gehoopt dat het er minder waren,’ vertelt ze. ‘Want dan kun je je met een bepaald land of volk vereenzelvigen of verwantschap voelen. Nu dat niet zo is, vind ik dat een lastig gegeven. Er is namelijk geen enkele plek of cultuur ter wereld die ik ‘thuis’ kan noemen. In geen enkel land ben ik een van hén.’
Ze voelt zich vooreerst een soort wereldburger. Joy: ‘Ja, dat kan je wel zeggen. Met dat gegeven speel ik ook in mijn voorstelling.’ Maar ook na vijfentwintig jaar in Nederland voelt ze zich zelfs hier niet overal en altijd thuis. ‘Soms voel ik me nagestaard. Bijvoorbeeld toen ik een dorpje in Zeeland bezocht. Niet dat iedereen daar mijn verschijning als negatief voelde, denk ik, maar toch was dat voor mij pijnlijk om te merken.’
‘Stamboom monologen heb ik in één maand geschreven. Daaraan voorafgaand heb ik veel gelezen, films en documentaires bekeken, onder meer over de geschiedenis van de slavernij. Daarna ben ik dit stuk gaan schrijven, eerst als studiewerkstuk, als schrijfonderzoek; het was niet van meet af aan het plan om het stuk daadwerkelijk in theaters te gaan spelen.’
Haar theateropleiding aan Artez en de voorstelling Stamboom monologen waren een bijzondere zoektocht naar haar identiteit. ‘Maar meer nog naar wat voor acteur ik wilde zijn,’ vertelt Delima. ‘Moet ik een politiek acteur worden of gewoon een actrice zijn? Soms is het lastig om de dingen los te koppelen, om te laveren tussen activisme, acteren en mezelf. De dingen lijken nu soms een en hetzelfde te worden. Maar naast acteur, maker, schrijver en vakvrouw ben ik ook nog gewoon Joy. Ik ben veel meer dan alleen een zwarte actrice en/of een zwarte theatermaker. Kijk, ik had net zo goed een scriptie kunnen schrijven over timing of een ander vaktechnisch aspect, maar omdat ik de laatste jaren ben opgegaan in deze thematiek heb ik een scriptie over ‘color consciousness’ geschreven.’
Ze gaat met Stamboom monologen op tournee. ‘Bij eerdere speelbeurten vond ik het leuk om reacties te krijgen en te merken dat het communiceert wat ik doe. En ik leer ook zelf bij met dit stuk, alleen al doordat bezoekers mij vertellen wat ik er volgens hun mee wil zeggen.’
‘Deze Stamboom monologen hebben me veel gebracht, want ik ben in Arnhem ‘woke’ geworden. De tegenkant is dat ik meteen als deskundige word gezien, op het gebied van zwart acteren, van de ‘black culture’ of van slavernij bijvoorbeeld. En dat is natuurlijk niet zo. Maar ik denk wel dat er in het leven van iedereen met een kleur een keer een ommekeer komt, dat je merkt dat je ‘de ander’ bent.’
kader
Joy Delima (1994) was te zien in het derde seizoen van Flikken Rotterdam als infiltrant Charlie Oostzaan. Vorig seizoen speelde ze in Allemaal mensen van Toneelgroep Oostpool en Onze straat van Het Nationale Theater. In 2017 was ze te zien in de documentaire Joy, van regisseuse Miriam Guttmann.
Joy is vanaf september op tv te zien in het nieuwe seizoen van Flikken Rotterdam. In het theater gaat ze naast Stamboom monologen aan de slag bij Toneelgroep Oostpool in Allemaal Mensen – Umuntu.
In maart 2020 start ze met de repetities voor Kasimir en Karoline bij Toneelschuur producties, in regie van Nina Spijkers.
Eric Korsten 