‘Alsof je zelf aan het schilderen bent’

Serie Den Haag Centraal: Juwelen

Christiaan Weijts over Vermeer

Wat is het allermooiste? Haagse kunstenaars delen wat hun dierbaar is. Deze week: schrijver en essayist Christiaan Weijts over Vermeers ‘Gezicht op Delft’: “Je zit op de plek van de kunstenaar.”

“Het mooiste in Den Haag?”, grinnikt schrijver, essayist en NRC-columnist Christiaan Weijts retorisch. “Kom ik aan met iets uit Delft!” Maar, zo rechtvaardigt Weijts, die vanuit de Hofstad met Leidse wortels woont en werkt, “in het echt is dit bijna vierkante schilderij zó realistisch! Je zit onmiddellijk in de sfeer.”

Vooral, maar niet alleen, treft hem het spel van licht en donker:  “Je staat op de kade, in de schaduw, de zon is net achter de wolken geschoven – of komt er zo meteen aan, heel Hollands. Je voelt hoe het is om daar te staan, staat er als het ware zelf bij op de plek van de kunstenaar, alsof je zelf aan het schilderen bent. Tijdreizen. Een soort ‘virtual reality’.”

Het precieze tijdstip is vorig jaar door astronomen vastgesteld: 3 september 1659, 8 uur. Maar kunstkringen twijfelen. In oktober, toen het weer kon, is hij meteen weer naar het Mauritshuis gegaan. Hij heeft toen ‘Alleen met Vermeer – het mooiste schilderij ter wereld’ bezocht. “Je mocht tien minuten alleen zijn met het schilderij. In een donkere, kleine ruimte mocht je ervaren wat het met je doet.”

Op de juiste manier belicht geeft het schilderij zélf licht af, ‘als een dia springt het lumineus op je af, als pixels op een beeldscherm’. Neem die bootjes, ‘je denkt lichtjes, maar het zijn stipjes.’ Doet hem aan Vermeers ‘Brieflezende vrouw in het blauw’  denken en aan diens ‘Meisje met de parel’. “Die ‘parel?” Dat is een subtiel wit verfstreepje.” Vermeer bouwde , uiteraard,zijn compositie zorgvuldig op. “Het is daardoor delicaat en harmonieus, en straalt totale rust uit. Het is de sereniteit die het mooi maakt. Dat je dit met schilderen kunt doen.”

Met zoonlief heeft hij de ‘plaats delict’ bezocht. “We deden een GPS-speurtocht die langs plekjes voerde die met Vermeer in verband staan. Vanuit de Hooikade kun je dan zien dat hij de torentjes wat verschoven heeft. Om de compositie beter te maken.”

Weijts vergelijkt ‘Gezicht op Delft’ met wat Vermeer (1632-1675) in technische zin heeft gedaan in onder meer ‘Het melkmeisje’. “Hij schilderde handelingen bedachtzaam: de melk die wordt uitgeschonken heeft hij compleet tot stilstand gebracht. Gevangen, gestolde beweging. Die techniek gebruikt hij ook voor de waterpartij van ‘Gezicht op Delft’.”

Zijn lievelingswerk heeft ook iets weg van een natuurkundige studie. “Hij was bevriend met mede-Delftenaar Antonie van Leeuwenhoek,” verklaart Weijts, “de uitvinder van de microscoop. Van hem kwam de suggestie de camera obscura te gebruiken.” Maar met het water heeft hij toch allereerst een esthetische bedoeling, meent Weijts. “Wetenschap en kunst sloten elkaar toen niet uit. Die twee zijn we pas later van elkaar gaan scheiden.”

Thuisgezeten, turend op zijn laptop, tovert hij Vermeers topstuk tevoorschijn, op megapixelformaat. Dichterbij dan iedere denkbare penseelstreek. “Pixels zijn aardig, maar toch mis je wat.”

Tien minuten in je eentje, is dat dan de perfecte ambiance? “Beter dan op zaal, vol iPads en ‘selfie sticks’ om je heen. Maar op een beeldscherm is tien minuten turen lang hoor. Dan grijp je al snel naar het toetsenbord. Een ware Zen-oefening. Nee, het gaat erom de kijker in de juiste situatie te brengen voor de confrontatie. De situatie dwingt daarna de juiste houding af. Ken je het voorbeeld van Joshua Bell? De topviolist en dirigent speelde live op zijn unieke Gibson Stradivarius, op Central Station New York. Iedereen liep eraan voorbij…”

Vermeer is bekend van mensen en interieurs. “Dit is een exterieur, maar ademt een interieur.” Wanneer hij het schilderwerk voor het eerst heeft gezien, weet hij niet meer precies. “Ik denk toen ik met mijn ouders was. Als bewoner van Leiden ging je steevast naar Den Haag.” Wat hij wel weet: “Ik was onmiddellijk getroffen.” Tegenwoordig heeft hij een Museumkaart. “Dan loop je er gewoon binnen. Wist je dat er ontspiegeld glas voor het schilderij zit! Dat heb ik nooit gemerkt! Het schilderij gaat al een tijdje mee, maar je ziet toch steeds weer iets nieuws, als een muziekstuk waar je opnieuw naar luistert.” Op de voorgrond is fysiek zand verwerkt. “Bijna zoals bij Van Gogh, die schilderde zeegezichten aan het strand. Maar Vermeer heeft niet aan zee gestaan voor dit schilderij.

Print, thuis aan de muur? “Daar ben ik niet tegen, maar dan wel op 3D, dan kun je eraan zitten… zoals die dief Okkie met ‘Lentetuin te Nuenen’ van Van Gogh deed.”

Als schrijver en essayist moet hij ook steeds denken aan Marcel Proust. “In een brief noemde hij ‘Gezicht op Delft’ ‘het mooiste schilderij ter wereld’. Toen hij een tentoonstelling van Nederlandse schilderkunst in Parijs bezocht, werd Proust voor ‘Gezicht op Delft’ onwel. Dit gegeven verwerkte de schrijver in zijn grote roman ‘À la recherche du temps perdu’. Het personage Bergotte valt dood neer bij het zien van het gele muurtje op Vermeers stadsgezicht.

‘Zo had ik moeten schrijven’, laat hij de stervende zeggen. ‘Elke zin had moeten zijn als dat gele stukje muur.’”

Credits
‘Gezicht op Delft’ van Johannes Vermeer is onder meer te zien op website http://www.mauritshuis.nl. Kijk bij: Verdiep.

Weijts
Romancier, essayist en columnist Christiaan Weijts (Leiden, 1976) publiceerde recentelijk onder meer het essay ‘Aanraken a.u.b. / Please Touch’ en de romans ‘Het valse seizoen’ en ‘Furore’. Hij is onderscheiden met de Anton Wachterprijs 2006, het Gouden Ezelsoor 2008, de Gerard Walschapprijs 2010 en de BNG Bank Literatuurprijs 2012. Meer informatie: https://christiaanweijts.nl .

Advertentie