Scheppingskracht

Esther Scheldwacht maakt, is en speelt Helga Maria Baumgarten

Helga Maria Baumgarten, een bijzondere vrouw. Zo ook haar bedenkster, Esther Scheldwacht. In een absurdistische confrontatie tussen de actrice en haar personage ontrafelen zich twee levensgeschiedenissen.

De denkbeeldige Thaise travestiet Shanu aan wie ze eerder in de solovoorstelling De Sunshine Show in vlees en bloed, lijf en leden gestalte gaf, raapte ze ooit op in de contreien rond de Haagse stationsbuurt. Dat was voor de voorstelling Hollandse Spoor van het Nationale Toneel. Nu doet ze hetzelfde met Helga Maria Baumgarten. Zij het dan dat deze Helga in oorsprong een verpleegster in een psychiatrisch ziekenhuis was, een vrouw die bij het Ro Theater in de voorstelling Bossen nu en dan haar patiënten van water moest voorzien.

“Ja, hoe gaat zoiets?”, herhaalt Scheldwacht mijn vraag naar de herkomst van Baumgarten. “Regisseur Alize Zandwijk vroeg me in Bossen een personage te spelen dat eigenlijk niet in het script voorkwam.” Het draaide uit op een kleine, onopvallende vrouw die ze grotendeels zelf kon ‘construeren’. “Al improviserend stond ik steeds langer met haar op het toneel. Soms liet ik haar een kruiswoordpuzzel oplossen, dan weer een boterhammetje oppeuzelen. Ze ontwikkelde kortom een eigen leventje.”

Lachend: “Ik heb veel tijd met haar doorgebracht.”

Pas naderhand ging Scheldwacht nadenken over haar innerlijke wezen. “Dat was rond de zomer van 2014. Ik ging over haar schrijven, in de vorm van een toneeltekst. Dialogen en monologen, want dat is mijn wijze van vastleggen. Eerst zat ik erg vastgeklonken aan het feitelijk registreren van het personage dat ik van ‘Bossen’ al zo goed kende, later kwam ik losser, vrijer te staan ten opzichte van haar. Ik ging op een gegeven moment ongegeneerd wroeten in haar innerlijk. En ontdekte dat ze niet bekeken wilde worden. Ze zat er niet op te wachten dat ze op een toneelpodium de aandacht naar zicht toetrok.” Maar Scheldwacht wroette vrolijk verder. “Ze heeft een geheim waar ze met niemand over praat. Als dochter van Chinese acrobaten werd ze verkocht aan een Duitse circusfamilie. Na een turbulente jeugd werd ze gedwongen het circus te verlaten.” Vanaf dat moment was Helga’s leven niet meer hetzelfde. Helga verdween dolgraag naar de achtergrond, maar doordat Esther Scheldwacht besloot een voorstelling over haar te maken, werd ze en public voor de leeuwen gegooid, zichtbaar gemaakt.

Absurdistisch
Op de keper beschouwd kwam het tot een confrontatie op papier tussen Scheldwacht en haar personage. Want per saldo een handgemeen met de pen tussen actrice en personage. En passant raakte ze daarmee precies aan de kern van de thema’s die ze eerder ook al aansneed in De Sunshine Show en haar vorige voorstelling, Op een mooie Pinksterdag. Scheldwacht: “Ik wil graag het onzichtbare zichtbaar maken; hetgeen je normaal gesproken niet hoort hoorbaar maken, een stem geven.” En zo werd een personage dat in aanleg niet wenste op te vallen, opeens geconfronteerd met haar bedenkster, en deze met zichzelf. Daar, op dat moment, raakte de binnenwereld van de ‘verzonnen’ Helga Maria Baumgarten onherroepelijk verweven met die van haar createur, aan Esther Scheldwacht zelf, acteur, regisseur en tekstschrijver. En daarmee werd Helga Maria Baumgarten’ een portret van een ‘gewone’ vrouw én een voorstelling over Scheldwacht zelf, en over toneelspelen, waarheid, trouw blijven aan jezelf en verbeeldingskracht. “Waar zouden we zijn als we ons niets meer kunnen voorstellen, als er geen inlevingsvermogen bestaat of ons niet kunnen verplaatsten in de ander?” En zo is een tragikomische voorstelling over eenzaamheid, de kracht van introversie en een pleidooi voor de onopvallende mens geboren.

Tekst, regie én spel
“Het is geven en nemen”, zo schetst Esther Scheldwacht de periode van tekstschrijven die daarop volgt. “We lokken het verhaal van de voorstelling woord voor woord bij elkaar uit. Soms is dat een tikkeltje schizofreen ja.”
Ook schizofreen is de taakverdeling: Esther Scheldwacht is net als eerder in De Sunshine Show tekstschrijver, regisseur en acteur verenigd in een en dezelfde persoon. “Vooral in de laatste fase vóór de première, als iedereen met aanwijzingen op de proppen komt, is dat soms lastig. Aan de andere kant: door alles in eigen hand te houden is de voorstelling precies zoals ik het verhaal vertellen wil. Tijdens het schrijven denk ik vaak al in beelden. De decor- en lichtontwerper gaan daar dan verder mee aan de slag. Na de première verandert de voorstelling nog wel. Een solo kun je pas echt goed krijgen als er publiek bij is. Schaven dus.”

Helga Maria Baumgarten door Esther Scheldwacht, coproductie met Ro Theater en Theater aan het Spui. Te zien tot en met eind april 2016, iedere vrijdag tot en met zondag. Meer informatie: rotheater.nl. Telefonisch tickets reserveren: (070) 346 52 72.

Advertentie

Bezield zwijgen

Theatraal portret Vroman in Hoe mooi alles

De honderdste geboortedag van dichter en wetenschapper Leo Vroman wordt volgende week luister bijgezet met een toneelstuk over hem: Hoe mooi alles.

Eindeloos turen door de lenzen van een microscoop – en een fascinerende wereld ontdekken, gegrepen door bewegingen van kleine dieren. Een wereld die in het klein exact is als de ons mensen omringende; zelfs als de macrokosmos, de oneindigheid van het heel streepje al. “Heb ik als jongetje ook gedaan”, veert acteur Kees Hulst op na een van de repetities voor Hoe mooi alles. “Microben en amoeben. Ik zie precies voor me hoe Leo Vroman dat ook heeft gedaan”. Als bioloog / hematoloog is zijn naam vereeuwigd in het Vroman-effect, zeg maar de herkenning en opsporing van bepaalde bloedstollingsverschijnselen. Maar hij was ook een van de meest vooraanstaande dichters van Nederland. Winnaar van de P.C. Hooft-prijs voor poëzie, ondanks zijn Amerikaanse staatsburgerschap. Meer dan vijftig bundels op zijn naam. Hulst: “Te weinig mensen weten dat hij ook een rastekenaar is. Kijk eens naar dit zelfportret. Die neus! Zijn néus!”.

Onder leiding van regisseur Léon van der Sanden, die ook de tekst leverde, speelt Hulst (Leo) samen met Esther Scheldwacht (zijn vrouw Tineke) in Hoe mooi alles. Een toneelstuk dat in de eerste plaats verhaalt over hun oneindige liefde. Een love story zoals je zelden ziet. Maar ook over een zeldzaam bewogen leven. Ga maar na: Na de inval van de Duitsers wist de joodse Vroman op de valreep met een zeilboot naar Engeland te ontkomen. Vandaar reisde hij naar Nederlands-Indië. Toen de Japanners daar huishielden werd Vroman geïnterneerd in vijf verschillende jappenkampen. Hij overleefde ze allemaal. Na de Tweede Wereldoorlog, na jaren zonder contact, bleek tot zijn onuitsprekelijke vreugde dat Tineke nog steeds in leven was – en op hem gewacht te hebben. Maar eerst werd hij opgevangen in Manilla, waar de Nederlandse overheid besloot hem onder de wapenen te roepen naar Nederlands-Indië. Het was weer oorlog. Hij weigerde, toog naar Amerika, waar hij aan de slag kon als wetenschappelijk onderzoeker. Daar, in New York, trouwde Vroman in 1947 de Nederlandse antropologe Tineke Sanders, met wie hij sinds 1938 verloofd was geweest maar zeven lange jaren niet had gezien. Ze zouden, na hun hereniging, tot zijn dood op 98-jarige leeftijd bij elkaar blijven.

Brieven brachten hen na de oorlog eerst bij elkaar en hielden elkaar daarna nog bijna drie jaar op de been. Enkele van Vromans liefdesbrieven behoren tot het meest ontroerende dat ooit in de Nederlandse literatuur is geschreven. Ze zijn te vinden in de biografie die Mirjam van Hengel recentelijk over Vroman schreef. In de toneelvoorstelling worden delen ervan letterlijk aangehaald.

In Vromans poëzie is meestal sprake van iets lieflijks, zoals de natuur, of Tineke; en tegelijk van iets gruwelijks. Het lieflijke is een compensatie voor het gruwelijke. Voor Hulst en Scheldwacht is Hoe mooi alles veel meer dan louter een mooi en vertederend liefdesverhaal. Scheldwacht: “Hij heeft in de kempen gruwelijke momenten doorstaan, terwijl zij hem, vanuit Nederland, jarenlang brieven schreef, brieven waarvan zijn niet wist dat ze hem nooit bereikten. Desondanks hield haar liefde stand, en daarmee is dit ook een verhaal over overlevingsdrift”. Hulst voegt toe: “En over het willen houden van het leven, van de natuur, van de werkelijkheid zoals die zich voordoet. Uiteindelijk was hij van mening dat de natuur meer waarheid bevat, betrouwbaarder is dan mensen, met hun vergeefse pogingen alles te begrijpen en te analyseren”. Scheldwacht: “Al zegt Vroman toch ook: ‘Wat is het leven klein en de liefde groot’”. Ze vervolgt: “Tineke was serieus van karakter, hij zat altijd vol zelfspot”. Hulst: “Hij had iets van een nerd, een beetje kriebelige man, die drie verzen per week schreef, tot drie dagen voor zijn dood, op zijn 98^e. En zelfs toen nog, als altijd een prince charming was, een poseur. Toch wilde hij ook groots zijn, verheven – en tegelijkertijd huiselijk”.

Romantisch en ontroerend zonder zoet te zijn, zo moet volgens Hulst de voorstelling Hoe mooi alles worden. “Ze wilden uitdagen zonder elkaar daarbij te kwetsen”. Scheldwacht: “We willen hun leven en liefde herbeleefd vertellen, zoals zij dat zelf ook deden, opdat hij kan gáán”. Hulst: “Een bezield zwijgen”.

Hoe mooi alles is op dinsdag en woensdag te zien in Theater aan het Spui. Reserveren: (070) 346 52 72. Meer informatie: theateraanhetspui.nl.

Het onpeilbare verdriet van een Thaise ladyboy

Esther Scheldwacht gloreert in karaoke-tragedie

In De Sunshine Show legt actrice Esther Scheldwacht een ons onwelgevallige wereld bloot. Haar ‘karaoke-tragedie’ toont het verhaal van een Thaise ladyboy die zich gedwongen ziet zich te prostitueren. Een treurige, in plastic verpakte seksshow mondt uit in een voorstelling over liefde voor een kind en innerlijke kracht.

‘Kijk daar eens’, zo fluisterde haar tante haar eens in tijdens een jeugdig bezoek aan Indonesië. ‘Dat zijn hoertjes. Wat zien ze er mooi uit, hè? Maar het zijn jongens. Straks komen de knokploegen om hen een lesje te leren’. Het moet voor Esther Scheldwacht – achteraf gezien – als doorslaggevend worden beschouwd voor het maken van de voorstelling De Sunshine Show. De actrice bracht het zelfgeschreven stuk vorig seizoen uit, en het werd onlangs geselecteerd voor het Theaterfestival, dat de meest interessante producties van het vorige seizoen bijeenbrengt. Tot eind november gaat ze ermee het land door en ze is daarbij wederom in Den Haag te zien. Tegelijkertijd werd ook de voorstelling Mighty Society 10, waarin ze een Indische moeder speelt, geselecteerd voor ditzelfde festival. Dubbel werk aan de winkel dus. “Die tweevoudige selectie is fijn, geeft me vleugels, en betekent voor mij een bevestiging en erkenning van mijn kunnen”, zegt Scheldwacht, die met name furore maakte in producties van het Ro Theater, maar ook actief was bij tal van andere toonaangevende toneelgezelschappen.

De Sunshine Show is het schokkende en authentiek aandoende relaas die aan de hand van voorgelezen brieven uit de doeken wordt gedaan, brieven van een Thaise ladyboy die een relatie aangaat met de Haagse Annemieke. Zij raakt zwanger van hem, maar besluit de relatie met hem te verbreken. Daardoor krijgt hij zijn zoon nooit te zien. Tien jaar lang schrijft hij brieven aan zijn zoon die hij niet verstuurt. Teneinde aan het geld te komen waarmee hij zijn familie moet onderhouden, belandt  de geblesseerde ex-Thai-bokser in de volkomen dolgedraaide molen van de veeleisende Thaise toeristen- en seksindustrie, die hem ertoe brengt om uiteindelijk een seksewisseling te ondergaan. Van Thaise man wordt hij een zich prostituerende ladyboy; en van ladyboy tot een als typisch sexy vrouw uitziende mannenverleidster. “In mijn jonge jeugdjaren vertelde een oom me vaak over zijn bezoeken aan Thailand en aan andere landen in het Zuidoosten van Azië”, vertelt Scheldwacht. “Het zijn verhalen die me zijn bijgebleven, me zeer bezig hebben gehouden en groe indruk op me maakten”.

Haar toneelpersonage is voortgekomen uit de eerste editie van de voorstelling Hollandse Spoor die het Nationale Toneel in 2008 uitbracht. Uit lukrake improvisaties met een roze truitje en rokje dat ze uit een kostuumrek griste en met een pruikenbak die in de nabijheid stond, ontstond opeens de figuur van een Thaise ladyboy. “Later is uit dat kleine scènetje die dat toen opleverde, mijn lievelingspersonage gegroeid. In de kleedkamer ben ik gaan doorassociëren, en zo plantte zich in mijn hoofd zijn levensverhaal”. Achter het personage gaat een wereld schuil die haar fascineert. “Transgenders zijn dapper. Hun eenzaamheid, hun authenticiteit, daar heb ik een zwak voor”.

Het kostte enige moeite en tijd om het verhaal aan het geduldige papier toe te vertrouwen. “Ik ben ruim twintig jaar actrice, heb nu en dan uitstapjes gemaakt als regisseur en (column)schrijver, maar ik durfde eigenlijk niet zo goed”, bekent ze. “Uiteindelijk voelde ik een innerlijke noodzaak om dit verhaal op te tekenen”. En, zo licht ze toe: “Schrijven bevrijdt. Ik kan mijn fantasie de vrije loop laten en alles maken zoals ik het wil”. Uiteindelijk heeft ze niet alleen de toneeltekst geschreven, maar besloot ze de regie op zich te nemen en om haar personage eigenhandig in woord en beeld gestalte te geven. “Ik wil het liefst dat alles mogelijk is als het om toneelspelen gaat, dus ook dat een vrouw een man kan zijn of vice versa.Op de basisschool al speelde ik een mannenrol in de eindmusical, het was de enige interessante rol in het stuk. Later op de toneelschool heb ik dat ook wel gedaan”.

Ongeveer een jaar geleden was er een openbare reading van haar tekst in Theater aan het Spui. “Toen kreeg ik vele reacties van mensen die zeiden aangedaan te zijn, zozeer dat ik prompt verder ben gaan schrijven en schaven aan de tekst”. Geld was en is er nauwelijks of niet voorhanden. “Ik ben een beetje mijn eigen reizende circusje nu, ben niet in handen van een gezelschap dat alles voor me regelt”. De rekwisieten zijn op geluk bijeen vergaard. “Bij het Ro Theater heb ik een bed dat was afgekeurd voor een productie, voor een luttel bedrag over kunnen nemen. Ik heb veel geluk en goodwill mogen ontvangen”.

Als een gevestigd toneelschrijfster beschouwt ze zichzelf vooralsnog niet. “Ik ben aan een nieuw stuk begonnen, getiteld Op een mooie Pinksterdag. Dat wou ik aanvankelijk ook zelf spelen, maar het is zozeer verklonken aan een mannelijk personage, dat mijn echtgenoot, de acteur Stefan de Walle, het gaat spelen. En ik ga hem daarbij regisseren. Dat wordt nog wat”, lacht de geboren Haagse. Voorlopig wachten haar straks een herneming van Mighty Society en nu een uitgebreide landelijke tournee en een eerste herneming van De Sunshine Show op Lowlands. “Ik ben benieuwd hoe het daar valt, in een theatertent en tussen jongeren die een rumoerige omgeving gewend zijn”. Van haar zoons (14 en 18) móest ze op het voorstel van Lowlands ingaan, vertelt ze. “Ik moet daarom op zoek naar pruiken, want de oudste gaat met twee vrienden in travestie het festivalterrein rond om reclame voor mijn voorstelling te maken.” Want de publiciteit voor haar stuk, die moet ze dus ook zelf ter hand nemen.

De Sunshine Show van en met Esther Scheldwacht is op woensdag 4 september te zien in Theater aan het Spui. Mighty Society 10 is op zondag 1 en maandag 2 september te zien in Theater aan het Spui. Telefonisch kaarten bestellen: (070) 346 52 72. Meer informatie: www.theateraanhetspui.nl.